درمان ناباروری در مردان و زنان و آشنایی با سلول های تولید مثلی مرد و زن

یکی از مشکلات زوج های جوان امروزه بحث ناباروری یا درمان ناباروری می باشد زیرا این مشکل در چند دهه اخیر به علت مشکلات محیطی، ژنی و … رشد چشمگیری کرده است و متاسفانه زوج‌های جوان زیادی به این مشکل گرفتار هستند و به دنبال راه های درمانی مناسب برای حل مشکل خود می باشد. مشکل ناباروری باعث ایجاد اختلاف های زیادی در بین زوج ها شده است به گونه ای که بعضی از زوج ها را متقاعد به طلاق کرده است. اما این مشکل راه های گوناگونی دارد که با پیشرفت علم و تکنولولوژی هم اکنون امکان پذیر است و می تواند امید تازه ای برای زوج ها برای تجربه ی حس فرزنددار شدن باشد. برای کنار آمدن با مشکل ناباروری ابتدا باید دلایل آن را بشناسیم تا بتوانین به درمان آن بپردازیم. در این مقاله ما بهترین راه هایی که برای فائق آمدن بر این مشکل وجود دارد را معرفی کرده و به راحتی زوج ها را راهنمایی می‌کنیم.

آشنایی با سلول های تولید مثلی مرد و زن

سلول های تولید مثلی سلول هایی هستند که دارای نوع خاصی از تقسیم به نام تقسیم میوز (تقسیمی که در آن تعداد کروموزوم های ژن ها به نصف مقدار اولیه کاهش می‌یابد) هستند. سلول های تولید مثلی هر کدام از جنس های مرد و زن دارای ۲۳ کروموزوم تکی هستند در صورتی که سلول های دیگر انسان دارای ۲۳ جفت کروموزوم یعنی ۴۶ کروموزم تکی هستند و تقسیم آنها از نوع میتوز(تقسیمی که در آن تعداد کروموزوم ها هیچ تغییری نمی‌کند) است. سلول های جنسی یا تولیدمثلی یا Germcell ها در اندام های تولید مثلی (مرد در بیضه ها به زن در تخمدان ها) تولید می‌شوند. سلول های جنسی در مراحل اولیه به وجود آمدن تمایز نیافته هستند و توانایی تولید مثلی ندارند این سلول ها نیازمند شرایط خاصی از نظر هورمونی (مواد شیمیایی هستند که توسط اندام های خاصی تولید و بر بافت های هدف خاصی اثر می گذارند)  ومحیطی هستند. برای مثال در بیضه ها برای تمایز  و رشد مناسب این سلول ها دمای ۳۵ درجه نیاز است یعنی دمایی ۲الی ۳ درجه از دمای عادی بدن که ۳۷ درجه است پایین تر می باشد.

سلول های جنسی  بعد طی روندهای مختلف و تقسیمات مورد نیاز به سلول های تمایز یافته تبدیل می‌شوند که این سلول های تمایزیافته در مرد با نام اسپرم و در زن با نام تخمک شناسایی می شوند.باید توجه داشت که این روند رشد و تمایز سلول ها بسیار مهم می باشد و نقص در هر یک از این مراحل باعث ناباروری می شود .اسپرم سلول جنسی تمایز یافته مرد است که دارای سر،گردن و دم می‌باشد و در هر یک از این قسمت ها اجزای مختلفی وجود دارد که نبود هر کدام یا درست عمل نکردن آنها توانایی تولید مثل و لقاح با تخمک را از اسپرم می گیرد. در سر سلول تولیدمثلی مرد، هسته ای است که تمام ماده ژنتیکی و آن چه که باید به سلول تولیدمثلی زن انتقال یابد تا باعث ایجاد جنین شود،در داخل آن قرار دارد . همچنین آنزیم های لیزوزومی خاصی در سر سلول تولیدمثلی مرد وجود دارد که باعث می‌شود بتواند پوسته سفت خارجی تخمک را باز کرده و هسته خود را به داخل تخمک بفرستد. در میان اسپرم میتوکندری وجود دارد. میتوکندری اندامکی است که با فرآیندهای تبدیل شیمیایی انرژی لازم برای حرکت اسپرم را فراهم می‌کند.

دم اسپرم به گونه ای است که امکان حرکت را به آن می‌دهد تا اسپرم در داخل دستگاه تولید مثل زن،به سمت تخمک حرکت کرده و با آن لقاح(فرآیند ترکیب سلول جنسی نر و ماده)یابد.دم اسپرم در سلول های جنسی تمایز یافته تنها توانایی حرکت دارد و اگر اسپرم مراحل تمایز و تقسیمات خود را به درستی تکمیل نکند، دم آن قابلیت خرکت نخواهد داشت و اسپرم دچار ناباروری می شود.

دلایل ناباروری در بین افراد

ناباروری یک ناتوانی است که در ۱۰ تا ۱۵ درصد زوج ها دیده می‌شود.این ناتوانی، دلایل مختلفی دارد که می تواند مربوط به زن یا مرد باشد.در تحقیقات انجام شده در سال ۲۰۱۴ در دانشگاه هانبورگ آلمان،ناباروری در حدود ۹/۵ تا ۱۸/۲ درصد در زوح های جوان،دیده می‌شود که در این میان، ۴۰ درصد آنها مربوط به مرد و ۴۰ درصد ناباروری مربوط به زن است و همچنین طیفی بین ۸ تا ۱۰ درصد مربوط به هر دو جنس می باشد.

در این میان دلیل ۹۰ درصد از ناباروری ها شناخته شده اما ۱۰ درصد از آن ها دلیل مشخصی ندارند. این آمار گاهی برای زوج ها نگران کننده است ولی هم اکنون بهترین روش های درمانی برای حل این مشکل پدید آمده اند به طوری که درصد ناباروری کاهش هایی داشته است.

دلایل ناباروری در زنان

•  اختلال در فرایند تخمک گذاری در زنان

اختلالات در تخمک گذاری عامل اصلی ناباروری در زنان به حساب می‌آید؛زیرا زمان نمی تواند به درستی فرایند آزادسازی تخمک برای لقاح را انجام دهد.
طبق ارزیابی به دست آمده از ۱۴۰۰ زوج نابارور بیان می کند که  ۳۸/۴ درصد از علل ناباروری در زن ها،مسئله اختلال در تخمک گذاری می باشد.
این نفص در زن با این علامت بروز می کند که فرد قاعدگی یا عادت ماهیانه نداشته یا سیکل قاعدگی او،کم و نامنظم است.

• اختلال در لوله‌های فالوپ یا لوله‌های رحمی

این نقص یکی دیگر از عوامل ناباروری زنان محسوب می‌شود که در آن لوله هایی که تخمک را از تخمدان به رحم می آورند یا همان لوله های فالوپ،به طور کامل یا ناقص،دچار بستگی می شوند.در نتیجه اسپرم و تخمک نمی‌توانند به هم برسند تا لقاح انجام شود.این اختلال ۳۱ درصد دلایل ناباروری زنان را به خود اختصاص می‌دهد و دلایل آن،می‌تواند عفونت یا التهاب آندومتر مثل سوزاک، سل، هرپس تناسلی یا چسبندگی لوله های رحم باشد. همچنین ممکن است در اثر حالت خاصی از رشد سلول های رحم به نام آندومتریوز ایجاد شود.

•  اختلال در گردن رحم

ناهنجاری ایجاد شده در قسمت گردن رحم،یکی دیگر از دلایل این مشکل در زنان است.این ناهنجاری‌ها می‌تواند به علل مختلفی روی دهد. عواملی مانند وارد شدن ضربه،نقص مادرزادی یا تومورهای خوش خیم و بدخیم گردن رحم که شیوع زیادی نیز دارند.

• آندومتریوز

زمانی روی می دهد که در آن سلول های رحم که از نوع سنگفرشی هستند و آندومتر نام دارند رشد بیش از حد انجام داده و وارد لوله های فالوپ می شوند و باعث اختلال در روند تخمک گذاری می گردند. این مشکل ۱۳ درصد از دلایل ناباروری را به خود اختصاص می‌دهد.

• نقص سیستم ایمنی در زنان
  در بعضی از موارد شدید، سیستم ایمنی زن اسپرم را به عنوان یک سلول بیگانه مانند میکروب تلقی کرده و علیه آن پادتن می سازد و مکانیسم های ایمنی را برای نابودی آن به راه می‌اندازد.
  در مواردی دیگر این سیستم سلول های جنین و نوزاد را به عنوان بیگانه تلقی کرده و شروع به نابودی جنین در ماه های اول بارداری می کند.
• سندروم تخمدان پلی کیستیک

این سندروم یکی از سندروم های شایع در ناباروری زنان است که درآن تخمک گذاری متوقف می شود.
بعضی از دانشمندان این سندروم را جز اختلالات اصلی تخمک‌گذاری بیان می‌کند اما گروهی دیگر معتقدند که این سندروم یک حالت شایع تر از آن اختلال می باشد وعوارض بیشتری به همراه دارد.

• بعضی عوامل دیگر هم هستند که از لانه گزینی تخمک لقاح یافته در دیواره رحم جلوگیری می کند

این بدین معنی است که این عوامل مربوط به بعد از لقاح می‌باشند و مشکلی در روند رسیدن اسپرم به تخمک وجود ندارد.

 دلایل ناباروری در بین مردان

• 1.اختلالات مربوط به اسپرم

در بیضه های مرد اسپرم به صورت روزانه تولید شده و سپس به اپیدیدیم (لوله های پرپیچ وخم روی بیضه) منتقل می شود تا فرایند رشد و تکامل خود را کامل کند.در اپیدیدیم است که اسپرم توانایی حرکت خود را به دست می آورد و فرایندهای تکامل خود را انجام می‌دهد .اختلال در هر یک از این فرایندها تغییراتی را در اسپرم ایجاد می‌کند که باعث ناباروری مرد می‌شود. اگر اسپرم تعداد کافی هنگام انزال، شکل مناسب و حرکت لازم را نداشته باشد می گویند فرد عقیم است.از جمله عواملی که در این بدشکلی یا غیر طبیعی بودن اسپرم نقش دارند می‌توان به عفونت هایی مثل اوریون اشاره کرد که توانایی تولیدمثلی مرد را مختل می‌کند.طبق نتایج آماری ۴۰ درصد از مردانی که به اوریون مبتلا می شوند دارای اسپرم ضعیف و توانایی تولیدمثل سالم را ندارند.

•  اختلالات هورمونی

در تحقیقات انجام شده اختلالات هورمونی باعث ۳ تا ۸ درصد ناباروری ها می‌شود و درمان ناباروری را دچار مشکل می کنند. اختلال در روند ترشح هورمون تستوسترون یا FSH وLH از جمله این مشکلات است که هرکدام طیفی وسیع از عوارض را پدید می آورند.

• مشکلات ایمنولوژی یا سیستم ایمنی

در این نقص سیستم ایمنی مانند MS شروع به  ساختن پادتن علیه سلول های خودی می کند. اما  این بار سلول تولیدمثلی مرد را به عنوان عامل بیگانه شناخته می‌شود تا سیستم ایمنی سعی در نابودی آن می کند.

• التهاب و تومورهای بیضه

این مورد نسبتا شایع هم هست و زیاد مشاهده می شود ولی خوشبختانه  تنها یکی از بیضه ها را درگیر می کند و این امید را می توان  داد که فرد با یک بیضه نیز می تواند توانایی تولید مثل خود را حفظ کند.

• مشکلات ایسکمیک یا عدم خونرسانی به بیضه

گاهی بیضه در داخل کیسه ی بیضه در اثر یک حرکت نابه هنجار دچار چرخش می شود و عروقی که به آن خون رسانی می کنند در اثر این چرخش بیضه بسته شده و خونرسانی به بیضه مختل می شود  و اگر این مشکل تا ۶ ساعت  برطرف نشود یا به پزشک مراجعه شود باعث مرگ و رفتن آن می شود و در این مورد درمان ناباروری دیگر کارآمد نمی باشد.

• مشکلات مربوط به ساختارهای

بسته شدن مجاری حمل کننده اسپرم یکی دیگر از عوامل ناباروری در مردان است که اجازه خروج صحیح را به اسپرم نمی‌دهد. کم بودن هر یک از مواردی که اسپرم برای تغذیه استفاده می کند مانندمواد مترشحه از پروستات از عوامل دیگر ناتوانی جنسی مرد به حساب می‌آید.

• واریکوسل

در این حالت رگ های خون رسانی کننده به بیضه متسع شده و اسپرم بدون کیفیت تولید می شود که باعث ناتوانی تولید مثل می گردد. واریکوسل از مواردی از که از شیوع زیادی در بین جوانان در سنین 18 تا 30 سالگی برخوردار است.

عوامل ژنتیکی ناباروری در هر دو جنس

بیماری های ژنتیکی مختلفی وجود دارند که باعث این نقص در هر دوجنس می شود برای مثال سندروم ترنر که فقط مربوط به زنان است و بیمار به جای داشتن دو کروموزوم X تنها یک کروموزوم X دارد یا سندروم کلاین که مربوط به مردان است و فرد یک کروموزوم X اضافی در ژن های خود دارد.
جوزف اریکسون محقق ناباروری دانشگاه پزشکی میشیگان می گوید: تعداد بی شماری از بیماری‌های ژنتیکی برای ایجاد ناباروری وجود دارند که ما تنها تعدادی از آنها را می‌شناسیم و بقیه همچنان ناشناخته هستند.

علل محیطی ناباروری

عواملی مانند تغذیه غلط یا مواد مخدر و مواد الکلی خود از عواملی هستند که در بعضی موارد برای زوج ها ایجاد این مشکل می کنند. از جمله عوامل دیگر قرار گرفتن در معرض  رادیو داروها یا اشعه یونیزان مورد استفاده در رادیوتراپی و رادیولوژی است که افراد باید از خطرات آنها آگاهی یابند.

تشخیص علل ناباروری برای شروع فرآیند درمان

برای تشخیص علت ناباروری ابتدا از مرد یک آزمایش کیفیت اسپرم گرفته می شود تا مورد بررسی قرار گیرد سپس آزمایش هایی برای بررسی سطح هورمون ها برای زن درخواست شده و پس از آن شروع به نمونه برداری یا بیوپسی از رحم و آندومتر می کنند که این کار به کمک سونوگرافی انجام می شود.گاهی برای بررسی دقیق دستگاه تولیدمثلی زن یک تصویر از دستگاه تولید مثلی او با سونوگرافی یا هیستوساپلینگوگرافی یا HSG به کمک اشعه ایکس انجام می‌دهند.  زمانی که پزشک چیز غیر طبیعی در تصویر ببیند از آن نمونه برداری کرده و آزمایشات پاتولوژیک لازم را برای مشخص کردن ماهیت آن انجام می دهد و گاهی برای بررسی های ویژه تر رنگ آمیزی خاصی می شود و زیر میکروسکوپ الکترونی ببرسی می شود. در بعضی از موارد روش های بالا کارساز نبوده و پزشک نیاز به مشاهده زنده یا live دارد. در این هنگام برای مریض لاپارسکوپی درخواست می کند که با یک برش در بالای ناف دوربین را وارد رحم و لوله های رحمی برای بررسی می کنند.

درمان ناباروری زنان

درمان ناباروری در زنان به شکل های مختلف با توجه به مشکل بیمار انجام می شود.به چند مورد از جدیدترین درمان ها اشاره می‌کنیم.

۱. درمان دارویی

این درمان طیف خاصی از بیماران را شامل می‌شود و به طور معمول برای افراد با اختلال در تخمک گذاری تجویز می‌شود. پزشک معالج با این روش سعی در تحریک تخمدان ها برای تخمک گذاری دارد و داروهایی مانند گنادوتروپین و لتروزل را تجویز می‌کند. این روش نیازمند این می باشد که بیمار همواره تحت نظارت متخصص قرار گیرد تا او تشخیص لازم را با کمک سونوگرافی واژینال انجام دهد و در صورت لزوم درمان را شروع کند.

۲. لقاح داخل رحمی یا IUI

در این مورد مشکل مریض در نرسیدن اسپرم به تخمک در لوله‌های رحمی می باشد. در این روش پزشک روز تخمک گذاری زن را جویا شده و سپس در این روز اسپرم را از مرد می گیرد و آن را شست و شو داده و با یک لوله پلاستیکی بلند از راه واژن به درون رحم تخلیه می کند تا اسپرم ها به سمت تخمک حرکت کرده و لقاح را انجام دهند.

۳. لقاح خارج از رحمی یا IVF

یک روش درمانی بسیار پرکاربرد و مشهور است و زمانی انجام می‌شود که پزشک بعد از تمام بررسی‌های خود نتواند دلیل ناباروری را مشخص کند. در این روش پزشک ابتدا داروهایی که تخمک گذاری را تحریک می‌کنند مانند گنادوتروپین و غیره را به زن می دهد. بعد با آزاد شدن تخمک یا آن ها را با سونوگرافی از راه واژن خارج کرده و در آزمایشگاه اسپرم های مرد را به آن اضافه کرده و روند لقاح مصنوعی را به راه می‌اندازد. بعد از انجام لقاح و تقسیمات لازم بعد از چند روز پزشک این بار تخمک لقاح یافته را به داخل رحم منتقل کرده تا لانه گزینی خود را انجام داده و فرآیند تولیدمثل ادامه یابد که این روش درمان های ناباروری به دو صورت ZIFT و GIFT انجام می شود.

۴. میکررواینجکشن یا ICSI

این روش نوعی IVF استدولی این بار تعداد اسپرم های سالم مرد کم می باشد. برای این کار اسپرم های سالم مرد جدا شده و به تخمک اضافه می‌شود و سپس مانند IVF تخمک لقاح یافته در داخل رحم قرار می گیرد.

۵. لاپاراسکوپی

این روش برای زمانی است که تومور یا کیستی در داخل رحم یا لوله های رحمی وجود دارد یا به هر دلیلی لوله های رحمی بسته شده‌اند که در این جا پزشک با وارد کردن دوربین از بالای ناف شروع به مشاهده مشکل بیمار می کند و هنگاهی که مشکل بیمار را تشخیص داد شروع به انجام  اقدامات درمانی برای خارج کردن تومور و یا کیست و باز کردن لوله های رحمی برای درمان ناباروری زن می کند.

۶. رحم جایگزین

این روش درمانی برای زمانی است که زن دارای مشکلاتی در دیواره رحم می باشد یعنی تخمک لقاح یافته نمی تواند در دیواره رحم لانه گزینی کند. در این حالت اسپرم مرد و تخمک زن در آزمایشگاه به صورت مصنوعی لقاح داده می شوند و تخمک لقاح یافته در درون رحم زن دیگر گذاشته می شود تا در آنجا رشد رشد کنند.

۷. عمل سرکلاژ

این درمان برای زمانی است که سرویکس توانایی نگه داری جنین را تا زمان تولد ندارد و موجب تولد زودرس نوزاد می‌شود در این عمل از زایمان زودرس نوزاد با روش های خاصی جلوگیری می کنند.بعضی از افراد معتقدند که باید به روش های درمانی خانگی و مواد گیاهی برای درمان ناباروری روی آورد و از مواد مختلفی استفاده می کنند اما قبل از انجام این کار فرد باید به پزشک متخصص مراجعه کرده و نظر او را نیز جویا شود زیرا بعضی از دلایل این مشکل نه تنها از تولیدمثل فرد جلوگیری می‌کنند که می‌توانند خطرات دیگری نیز داشته باشند. برای مثال یکی از دلایل ناباروری در بین افراد تومور های موجود در اندام تناسلی می باشد که اگر مورد توجه قرار نگیرد و درمان نشود به اندام‌های دیگر متاستاز داده و آنها را نیز سرطانی می کند لذا توجه به دلایل ناباروری بسیار مهم می باشد و افراد باید آن را مورد توجه ویژه قرار دهند.با این حال درمان های خانگی و استفاده از بعضی از مواد طبیعی نیز وجود دارد که اختلالات خفیف ناباروری را از بین برده و به فرد در تولید مثل و باروری کمک می کنند.

از جمله این مواد می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

1.  جنسینگ
2. دارچین با از بین بردن میکروب ها و منظم کردن سیکل قاعدگی از این بیماری جلوگیری می کند
   
3. خرما که سرشار از ویتامین‌ها و مواد معدنی مختلف برای رشد و سلامت جنین می باشد.
4.  ویتانینD که برای زنان حامله بسیار لازم و ضروری است
5. انار که برای درمان مشکلات زنان بسیار مفید بوده و همچنین مشکلات باروری را کم می کند و در تحقیقات انجام شده در سال ۲۰۱۵ جز مواد موثر در درمان این اختلال شناخته شده است.

البته باید گفت تمام زوج هایی که از این مشکل رنج می برند بهتر است قبل از استفاده از هریک از این مواد به پزشک مراجعه کرده و طبق نظر او اقدام به مصرف این مواد کنند. مصرف خودسرانه ی هر دارویی برای درمان ناباروری می تواند عواقب بدی را برای زوج ها به دنبال داشته باشد. حتی در مواردی که امکان درمان آن ها به آسانی وجود دارد با مصرف خودسرانه ی برخی از دارو ها می توانند امید درمانی را از بین برده و توانایی فرزنددار شدن را برای همیشه از خود بگیرند.

نکته آخر

همچنین با توجه به پیشرفت علم در ژنتیک و پزشکی و روش های درمانی ذکر شده میزان این مشکل زوج ها در بین افراد به 35 درصد کاهش یافته است اما امید برای درمان ناباروری به طور کامل برای زوج ها وجود دارد به گفته محققان روزی دیگر مشکلی به نام عدم باروری وجود نخواهد داشت.
در ایران نیز به همت پژوهشگران و جوانان کوشا در پژوهشکده رویان تحقیقات گسترده ای در زمینه ناباروری در حال انجام است و تا کنون توانسته اند زوج های زیادی را درمان کنند.